1. Macrodoelmatigheidstoets in vogelvlucht

De toets macrodoelmatigheid wordt uitgevoerd door de Commissie Doelmatigheid Hoger Onderwijs (CDHO). De CDHO toetst de 'doelmatigheid' van de nieuwe opleiding op basis van informatie die de aanvrager zelf dient aan te leveren. Alleen wat de aanvrager aandraagt wordt getoetst: de CDHO overweegt géén bronnen en feiten die niet in de aanvraag zijn aangedragen door de aanvrager.

Vraag en aanbod
In essentie bestaat de toets uit een vergelijking tussen vraag naar en aanbod van de voorgenomen opleiding. Is er vraag vanuit de arbeidsmarkt (en maatschappij) naar de nieuwe opleiding en, zo die er is, wordt die vraag al afgedekt door het bestaande opleidingsaanbod of niet?

Aan de vraagkant wordt gekeken of afgestudeerden van de nieuwe opleiding naar verwachting een relevante baan zullen krijgen (de arbeidsmarktvraag). Daarnaast kan een aanvrager ervoor kiezen om ook te onderbouwen dat er een behoefte vanuit de maatschappij is aan de nieuwe opleiding (maatschappelijke behoefte) en/of dat de opleiding aansluit op nationaal wetenschapsbeleid (de wetenschappelijke behoefte).

Aan de aanbodkant moet een vergelijking gemaakt met het bestaande onderwijsaanbod. Daar geldt dus de vraag: welke reeds bestaande (of binnenkort beginnende) opleidingen zijn (sterk/enigszins) vergelijkbaar met de voorgenomen nieuwe opleiding? En wat is de instroom van nieuwe studenten in die opleidingen? De instroom vanuit vergelijkbare opleidingen zal in de toekomst immers druk zetten op de arbeidsmarkt die de voorgenomen opleiding wil gaan bedienen. Nu de nieuwe regeling van kracht is moet ook worden aangetoond dat er een noodzaak is om de nieuwe opleiding te starten. Daaronder rekent de CDHO een aantal specifieke dingen:

• Wat is de leidende gedachte voor het beginnen van de nieuwe opleiding?
  Kortom: wat is de raison d'être van de nieuwe opleiding?

• Past de opleiding (aantoonbaar) bij het profiel van de instelling?

• Gegeven die leidende gedachte: waarom kan het nieuwe opleidingsidee niet worden verwezenlijkt binnen reeds bestaande opleidingen? Bijvoorbeeld middels een specialisatietrack of door wijziging van de opleidingsinhoud (De CDHO geeft hierbij aan dat er volgens de Nederlands-Vlaamse Accreditatieorganisatie (NVAO) ruimte is om tot maar liefst 50% van de opleidingsinhoud van een bestaande opleiding te wijzigen).

Dit laatste punt verdient bijzondere aandacht. De CDHO heeft zich expliciet tot doel gesteld om ervoor te zorgen dat “in de praktijk vernieuwing [van het onderwijs] vaker via al bestaand aanbod wordt gerealiseerd.” Kortom, de CDHO gaat toetsen op de vraag: past deze onderwijsvernieuwing niet binnen al bestaande opleidingen? Waarbij gedacht kan worden aan opleidingen die de instelling zelf al aanbiedt, maar ook opleidingen van andere aanbieders.

Afstemming met andere instellingen
Hoewel de vergelijking tussen vraag en aanbod de kern is van de macrodoelmatigheidstoets, is met de introductie van de nieuwe Regeling er een nieuwe dimensie bijgekomen: afstemming met andere (opleidingen)instellingen. Het is het expliciete doel van de CDHO dat onderwijsinstellingen de ontwikkeling van hun onderwijsaanbod gecoördineerd met elkaar ontwikkelen. Om die coördinatie te verbeteren en de transparantie te vergroten, moet nu van tevoren worden aangekondigd door instellingen welke opleidingen ze willen gaan aanvragen binnen het komende jaar. De twee deadlines voor het doen van zo’n aankondiging zijn: 15 september en 15 maart. Deze aankondigingen worden twee keer per jaar gepubliceerd door de CDHO.

Daarnaast dienen aanvragers aan te geven in hoeverre er is afgestemd met andere instellingen en wat de uitkomst van deze afstemming is. De CDHO geeft daarbij aan dat het de voorkeur verdient: “om al vroegtijdig met andere hoger onderwijsinstellingen in gesprek te gaan over de plannen voor een nieuwe opleiding, zodat eventuele suggesties van andere instellingen -waar mogelijk- verwerkt kunnen worden.”

2. Vergelijking met andere opleidingen

De vergelijking met andere opleidingen staat centraal in de bepaling van de Ruimte in het bestaande aanbod omdat vergelijkbare opleidingen immers het ‘bestaande aanbod’ definiëren. Daarbij is het een verplichting om af te stemmen met aanbieders van vergelijkbare opleidingen. Maak de vergelijking daarom vroeg in het proces om zo ook snel te kunnen afstemmen.

Hoe te bepalen welk aanbod 'verwant' is aan de nieuwe opleiding?

• Afbakening verwant aanbod: Ga na waar in het opleidingenlandschap de voorgenomen nieuwe opleiding past. Welke bestaande opleidingen zijn ‘sterk verwant’ en welke zijn ‘aanverwant’?

  • Ook reeds door de CDHO goedgekeurde, maar nog niet gestarte opleidingen dienen bij de vergelijking betrokken te worden.

• Criteria verwantschap: De vergelijking moet op basis van zowel opleidingsinhoud als op basis van het uitstroomprofiel (in termen van beroepen/functies) worden gemaakt. Daarnaast op basis van instroomdoelgroepen en de leervorm (voltijd/deeltijd/duaal).

  • Inhoud en uitstroom wegen het zwaarst.

• Maak gebruik van de bestaande ISCED-indeling van opleidingen. Deze is te vinden op de website van het CBS (het relevante bestand heet: ISCED-F richting). De indeling is recent geüpdatet wat betekent dat ook nieuwe opleidingen zijn ingedeeld.

• Wanneer het gaat om een opleiding die nog niet bestaat en/of is ingedeeld, doe dan een voorstel voor waar in de RIO- en ISCED-indeling de opleiding moet worden ingedeeld.

• Let op: bij masteropleidingen wordt geen fundamenteel onderscheid gemaakt tussen hbo- en wo-masters. Betrek in de vergelijking daarom alle masteropleidingen. Het feit dat een opleiding van hbo i.p.v. wo-niveau is maakt op zichzelf helemaal niets uit in de vergelijking.

3. Afstemmingen met andere instellingen

De CDHO legt in de nieuwe Regeling op verschillende punten nadruk op dit proces. Afstemming is ten eerste een verplichting en ten tweede geeft de CDHO aan dat goede/positieve afstemming de aanvraag kan ‘versterken’. Een bijlage waarin de wijze waarin is afgestemd, de uitkomsten daarvan en de eigen reflectie erop per relevante instelling, staan beschreven is een verplicht onderdeel van de aanvraag. De CDHO adviseert om dit zo vroeg mogelijk in het proces te doen.

Stem af met alle mogelijke relevante partijen, dus ook: aanbieders van slechts licht verwante opleidingen die wel in de regio zitten. Met bekostigde partijen moet worden afgestemd. Afstemming met commerciële partijen wordt aangemoedigd maar is optioneel. Let wel: Commerciële partijen kunnen ook (negatieve) zienswijzen indienen in reactie op een CDHO-aanvraag, dus het is aan te raden om alle relevante partijen aan te haken.

Bespreekpunten:

• Hoe staan ze tegen het voornemen?

• Hoe staan ze tegenover de inhoud van de opleiding?
  Is die inhoud complementair aan hun eigen aanbod?

• Zouden ze de opleiding zelf willen en/of kunnen aanbieden (relevant voor noodzaak-criterium): dan wel als nieuwe opleiding, dan wel als specialisatie binnen een van hun bestaande opleidingen.

• Zijn er samenwerkingsmogelijkheden? Welke? Onder welke voorwaarden?

• Voor instellingen in de regio: welke impact denken ze dat dit op hun eigen instroom gaat hebben? (dit is bruikbaar voor de bepaling van de impact op de ‘spreiding van het aanbod’ bij subcriterium noodzaak).

Verwerk de antwoorden op een navolgbare wijze: het afstemmingsoverleg dient als aparte bijlage aan de aanvraag te worden toegevoegd. Onderstaande punten zijn allemaal verplichte onderdelen van de afstemming t.b.v. een macrodoelmatigheidstoets.

• Leg bovenstaande bespreekpunten voor aan iedere relevante instelling;

• Notuleer de antwoorden of schrijf ze op in een verslag;

• Koppel dit ter accordering terug aan de instelling (om te voorkomen dat de instelling in een zienswijze aangeeft dat er niet is afgestemd);

• Schrijf, per instelling, een korte reflectie op de gegeven antwoorden.

4. Arbeidsmarktbehoefte

Het onderbouwen van het bestaan van een behoefte (in de toekomst) aan afgestudeerden op de arbeidsmarkt is een belangrijk punt in iedere aanvraag. Het gaat er hierbij om dat (a) wordt aangetoond dat er überhaupt een behoefte is en (b) dat die behoefte groter is dan waar reeds in wordt voorzien. De behoefte hoeft dus helemaal niet bijzonder groot te zijn. Hij moet alleen aantoonbaar en groter dan de instroom in verwante opleidingen zijn. In sommige aanvragen is een behoefte van enkele tientallen vacatures genoeg geweest.

• Beschrijf duidelijk een uitstroomprofiel in termen van beroepen, functies en vaardigheden die afgestudeerden zullen hebben.

• Wees specifiek genoeg in de beschrijving van de arbeidsmarktvraag. Zorg voor data die betrekking heeft op het opleidingsniveau en op de eerder beschreven beroepen.

• Indien er geen specifieke data voorhanden is: voer maatwerkonderzoek uit, of laat het uitvoeren Let op de criteria die de CDHO aan dergelijke onderzoeken stelt, zie de handreiking van de CDHO.

• Een landelijke arbeidsmarktbehoefte moet sowieso worden onderbouwd.

  • Aanvullend kan een specifiek regionale arbeidsmarktbehoefte worden onderbouwd.

  • Aanvullend kan een internationale arbeidsmarktbehoefte worden onderbouwd.

  • Een louter regionale of internationale behoefte is dus niet afdoende.

• De CDHO stelt de eis dat de arbeidsmarktvraag altijd kwantitatief wordt onderbouwd. Wanneer dit niet heel goed mogelijk is, mag die kwantitatieve onderbouwing ‘beperkt’ zijn. In die gevallen is er meer ‘ruimte voor maatwerk’ en kwalitatieve onderbouwing.

  • Dit geldt met name bij (a) interdisciplinaire en (b) ‘toekomstgerichte’ opleidingen.

  • Mogelijk kan hier ook een beroep op worden gedaan wanneer er te weinig goede arbeidsmarktinformatie voor het specifieke uitstroomprofiel voor handen is. Dit dient dan wel overtuigend aangetoond te worden.

• Betreft de aanvraag (ook) een deeltijdvariant? Dan kan de worden ingegaan op de zgn. ‘opscholingsbehoefte’. Dit is de behoefte van werkgevers (niet de werknemers zelf) om zittend personeel middels scholing anders in te kunnen zetten.

• Standaardbronnen voor de onderbouwing van de arbeidsmarktbehoefte:

  • De arbeidsmarktprognoses van ROA: prognoses naar opleidingstype worden door de CDHO zwaarder gewogen dan de prognoses naar beroepsgroep.

  • Arbeidsmarktbronnen van het UWV: Het UWV publiceert regelmatig verkenningen en onderzoeken naar de arbeidsmarktbehoefte en daarnaast publiceert het ieder kwartaal cijfers over de krapte op de arbeidsmarkt.

  • Gegevens van CBS-statline: kwantitatieve gegevens van aantallen werkende, vacatures, etc.

  • Rapporten van werkgevers- en brancheorganisaties: Er is een grote variëteit aan verschillende brancheonderzoeken. De CDHO publiceert zelf een lijst met dergelijke onderzoeken en andere bruikbare bronnen. Zie de CDHO-kennisbank.

5. Ruimte in het aanbod (criterium b)

De aanbodskant van de macrodoelmatigheidsvraag valt onder de noemer Ruimte in het aanbod. Dit criterium valt vervolgens uiteen in de volgende subcritera:

1. Wat is het verwante reeds bestaande opleidingsaanbod en hoe groot is de instroom daarin? (zie ‘vergelijking met andere opleidingen’).

• Hieronder worden ook nog niet gestarte opleidingen die wel reeds door de CDHO zijn goedgekeurd gerekend. Kijk daarom in de lijst met goedkeurde opleidingen

• Instroomdata is te vinden bij de Open Onderwijsdata van DUO.

• Instroomdata voor niet gestarte opleidingen is uiteraard niet beschikbaar, maar inschattingen daarvan kunnen gevonden worden in de beoordelingsbrieven van de CDHO

2. Hoe groot wordt de instroom in de nieuwe opleiding ingeschat?

3. Waarom is er een noodzaak is om de nieuwe opleiding te starten?

4. Waarom/Hoe sluit de nieuwe opleiding aan op het profiel van de onderwijsinstelling die de opleiding wil aanbieden?